MUZYKA ORGANOWA / ORGAN MUSIC

ELŻBIETA KAROLAK

DUX 1416   

Spis utworów (wszystkie tytuły podano w oryginale, a następnie w polskim tłumaczeniu, jeśli wystąpiło w kolejnych wydaniach):

1. Weihnacht in der uralten Marienkirche zu Krakau. Fantasie. op. 31 nr 3 / Boże Narodzenie w prastarym Kościele Mariackim w Krakowie op. 31 nr 3
2. Fantaisie Polonaise: „Minuit de Noël dans la Cathédrale au Wawel de Cracovie” op. 9 nr 1 / Fantazja Polska op.9 nr 1. Pasterka na Wawelu
3. Noël en Pologne op. 31 nr 4

III Symfonia Organowa op. 45 nr 3

4. Toccata
5. Recitativo – Pastorale (Le Miracle)
6. Epilog

Płyta została zrealizowana w ramach programu „Nowowiejski 2017”, upamiętniającego 140. rocz­nicę urodzin i 70. rocznicę śmierci Feliksa Nowo­wiejskiego. Zawiera utwory związane z trzema, najważniejszymi w życiu artysty, miastami – Ber­linem, Krakowem i Poznaniem.

Gdy w 1909 roku Nowowiejski zamieszkał w Krakowie, zapewne miał jeszcze w pamięci szlachetne wielobarwne brzmienie berlińskich organów Franza Eggerta w kościołach Serca Jezusowego (Herz-Jesu-Kirche) i św. Pawła (Pau­lus-Kirche), gdzie był organistą. Nieprzypadkowo zatem wskazówki registracyjne zamieszczone w pierwodruku fantazji kolędowej Noël en Pologne są zgodne z dyspozycją brzmieniową instrumentu znajdującego się w kościele Herz-Jesu. Stan zachowania i utrzymania organów stanowił niepowtarzalną okazję do odtworzenia intencji twórczej kompozytora. Na płycie utrwalono kom­plet trzech fantazji kolędowych i skomponowaną w Poznaniu Symfonię Organową op. 45 nr 3. Nagranie jest konsekwencją prac prowadzonych przez Towarzystwo im. Feliksa Nowowiejskiego, w oparciu o rękopisy utworów organowych kom­pozytora zdeponowane w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu.

Fantazje kolędowe zachowały się jedynie w pierwodrukach. Nieznane są szczegóły doty­czące ich powstania, można jedynie domniemy­wać na podstawie dat wydania (1911 i 1912) i biografii Nowowiejskiego. W latach 1906-1909, po odbytych w Berlinie studiach, Nowowiejski pracował jako kompozytor, dyrygent i organista kościoła św. Pawła. Kontakty ze środowiskiem polskiej emigracji umacniały w nim poczucie tożsamości narodowej i zamiłowanie do rodzimej muzyki, szczególnie w jej wymiarze sakralnym i ludowym. Bogata paleta brzmień organów F. Eggerta zachęcała do utrwalenia stylizacji ludo­wych, doskonale komponujących się z tematyką kolędową. Tytuły sugerują, że przynajmniej dwie z nich powstały lub nabrały ostatecznych kształ­tów w latach 1909-1911, zatem już podczas pobytu Nowowiejskiego w Krakowie (1909-1914). W sferze harmonicznej, formalnej i pozamuzycznej (programowość) Fantazje nawiązują do stylistyki późnoromantycznej, wpisując się w europejską tradycję utrwalania klimatu Bożego Narodzenia w kompozycjach organowych. Zainteresowanie utworami sięgało daleko – ok. 1916 roku dwie fantazje zostały wykonane w kościele St Marga­ret’s w Westminster przez tamtejszego organistę Edwina Stephensona.

Fantaisie polonaise op. 9 nr 1: Minuit de Noël dans la Cathédrale au Wawel de Cracovie została wydana po raz pierwszy w 1911 roku w oficynie Gebethner & Wolff (Warszawa). Polski tytuł – Fantazja Polska op. 9 nr 1. Pasterka na Wawelu – pojawił się w następnych wydaniach (opartych na pierwodruku) w 1960 roku (PWM Kraków, wznowienia: 1977, 1987, 1998) i w 1994 roku (Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. F. Cho­pina w Warszawie). Kompozytor wykorzystał w tym utworze tematy kolęd Anioł pasterzom mówił i Gdy się Chrystus rodzi, zestawiając je w kontrapunkcie najniższych głosów. Główny temat stanowi melodia Anioł pasterzom mówił, pojawiająca się w kulminacyjnym momencie w wielogłosowym opracowaniu chorałowym. Motywy towarzyszące mają charakter stylizacji nawiązujących do odgłosu dzwonów kościelnych i muzyki górali podhalańskich (z użyciem charakte­rystycznej dla niej skali lidyjskiej).

Weihnacht in der uralten Marienkirche zu Kra­kau op. 31 nr 3 – pod takim tytułem fantazja miała swój pierwodruk w oficynie H. Pawelek (Raty­zbona 1911). Okazjonalych wznowień dokonuje obecnie A. Coppenrath (Altötting). Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie opublikowało utwór w 1994 roku pod polskim tytułem – Fantazja Boże Narodzenie w prasta­rym Kościele Mariackim w Krakowie op. 31 nr 3. Kompozycja osnuta jest na temacie kolędy Wśród nocnej ciszy. Jako główna myśl muzyczna poja­wia się on wielokrotnie, przeplatany dwoma epi­zodami o charakterze ludowych stylizacji, z któ­rych drugi żartobliwie kontynuuje melodię kolędy. Rozpoczynająca utwór intrada – imitacja narasta­jącego bicia dzwonów – oparta jest na minorowej wersji motywu czołowego z Wśród nocnej ciszy. Ten ciekawy zabieg kompozytorski zastosował Nowowiejski również w I części III Symfonii Organowej. Narracja Fantazji oraz fakt, że wspo­mniana kolęda na ogół rozpoczyna uroczystą mszę św. w noc wigilijną, rodzą przypuszczenie, że utwór powstał z myślą o wykonaniu go w cha­rakterze wstępu do liturgii wigilijnej. Wiadomo, że 22 listopada 1909 roku kompozytor występo­wał w kościele Mariackim w Krakowie z recitalem z okazji poświęcenia nowych organów. Być może występ ten stał się inspiracją do napisania utworu.

Fantazja Noël en Pologne op. 31 nr 4 ukazała się po raz pierwszy w oficynie Gebethner & Wolff (Warszawa, 1912), następne wydanie pochodzi z 1994 roku (Akademia Muzyczna im. F. Chopina w Warszawie). Adresatem dedykacji był J. Scho­onderbeck, dyrygent wykonania oratorium Quo vadis? w Amsterdamie (22 października 1909). Trudno stwierdzić, czy dedykacja precyzuje datę powstania utworu. Oznaczenia registracyjne zamieszczone w partyturze, wskazujące na inspi­rację berlińskim instrumentem F. Eggerta, i tytuł, sugerujący raczej nostalgiczną impresję niż odniesienie do konkretnego miejsca, przemawiają za hipotezą powstania utworu jeszcze w Berlinie. W odróżnieniu od pozostałych fantazji, w Noël kompozytor wykorzystuje dwa motywy (Gdy się Chrystus rodzi i motyw pastoralny) bardzo bogato opracowywane naprzemiennie i w dialogu. Krótki fragment un poco più lento nawiązuje charakte­rem do niemieckiej liryki instrumentalnej.

III Symfonia Organowa op. 45 nr 3 powstała przed rokiem 1929. Dotychczas została wydana dwukrotnie (Wydawnictwo Pomorze – Byd­goszcz 1988 i Wydawnictwo Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie, 1994) pod redak­cją Jerzego Erdmana. Materiał źródłowy obu wydań stanowił mikrofilm nr 6770 znajdujący się w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Muzycz­nym tematem Symfonii jest pieśń francuska, opu­blikowana w polskim tłumaczeniu w śpiewniku ks. Jana Siedleckiego. Źródeł inspiracji należy szukać jeszcze w latach pobytu Nowowiejskiego w Kra­kowie (1909-1914), w którym kult Matki Boskiej z Lourdes był szczególnie żywy za sprawą Zgroma­dzenia Księży Misjonarzy św. Wincentego a Paulo w Krakowie i oddelegowanego tam francuskiego księdza Piotra Soubieille. Prawykonanie Symfonii, dedykowanej biskupowi górnośląskiemu Arkadiu­szowi Lisieckiemu, odbyło się 23 czerwca 1929 roku w kościele św. Piotra i Pawła w Tarnowskich Górach z okazji poświęcenia nowych organów Dominika Biernackiego.

Symfonia ma budowę trzyczęściową. Część I, Toccata, nawiązuje do schematu allegra sona­towego. Pierwszy temat stanowi początkowy motyw pieśni Po górach, dolinach ukazany w trybie mollowym w opracowaniu akordowym; drugi temat został ujęty w fakturę polifoniczną. Odniesienia do barokowej formy toccaty można dopatrywać się w naprzemienności ostinatowych epizodów figuracyjnych z odcinkami akordowymi (pierwszy temat). Są to jednak nawiązania wyłącz­nie formalne – zarówno spokojny, refleksyjny kli­mat imitacji, jak i rozszerzona tonalność epizodów figuracyjnych i akordowych dają podstawy do umiejscowienia utworu wyłącznie w este­tyce współczesnej kompozytorowi. Swobodna budowa i ilustracyjny charakter II i III części Sym­fonii pozwalają przypuszczać, że stanowią one przepracowany materiał niezachowanej fantazji Le miracle de Lourdes wykonanej przez Nowowiej­skiego w 1923 roku w Poznaniu. II część, Reci­tativo-Pastorale (Le miracle), to barwna, niezwy­kle pomysłowa ilustracja wydarzeń związanych z cudem w Lourdes. Interesujące wprowadzenie stanowi włączona w tę część miniatura skompo­nowana w 1927 roku Rosa mystica. Podobnie jak w III części, zderzają się tu elementy tonalności tradycyjnej z eksperymentami impresjonistycz­nymi. III część, Epilog, o podobnym, wyraźnie programowym charakterze, stanowi swoistą rozbudowaną kodę Symfonii.

Opracowała Elżbieta Karolak

Wydanie płyty dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

w ramach programu „Nowowiejski 2017” realizowanego przez Instytut Muzyki i Tańca.